وضعیت صنعت تولید ماشین‌آلات صنعتی 

به عنوان یکی از شاخص‌های مهم توسعه‌یافتگی هر کشور نشان‌دهنده سطح فناوری کل صنعت آن کشور است. بررسی وضعیت این صنعت در ۵ حوزه فرش ماشینی، پلیمر و پلاستیک، دارویی، غذایی و کشش مفتول نشان‌دهنده تراز تجاری (اختلاف صادرات و واردات) منفی کشور در تمام این حوزه‌ها است. که این یعنی نه‌تنها نتوانسته‌ایم سهم قابل قبولی از بازارهای بالقوه این صنایع را کسب کنیم بلکه بازار داخلی را نیز در اختیار تولیدکنندگان خارجی قرار داده‌ایم.  این در حالی است که حتی در صنایعی مانند فرش ماشینی و غذایی که به علت پتانسیل بالا، تقاضای بالایی در خرید ماشین آلات دارند نیز به علت واردات بی‌رویه ماشین‌آلات، سهم چندانی نصیب تولیدکنندگان داخلی نمی‌شود.

صنعت ماشین‌سازی به عنوان یکی از صنایع زیربنایی، یکی از شاخص‌های مهم توسعه‌یافتگی صنعتی و تولیدی هر کشور است که وضعیت آن نشان‌دهنده‌ی سطح فناوری کل صنعت آن کشور است. وضعیت این صنعت در ایران نشان‌دهنده وجود ضعف‌های بسیار زیادی از جمله سنتی بودن و ضعف فناوری، عدم هزینه کردن در بخش تحقیقات، ضعف رقابت‌پذیری، عدم دسترسی به قطعات با کیفیت و … است که بررسی وضعیت این صنعت را بسیار ضروری کرده است. لذا در این پژوهش تلاش شده تا با ایجاد شناخت از وضعیت کنونی این صنعت در کشور به آسیب‌شناسی مشکلات و مسائل اصلی آن پرداخته شود و با بررسی تجربیات چند کشور منتخب در صنعت ماشین‌سازی، راهبردهایی برای حل این مشکلات و توسعه صنعت ماشین‌سازی کشور ارائه شود.

بررسی تجارب سه کشور آلمان، کره جنوبی و هند در صنعت ماشین‌سازی و درس‌های آن برای ایران

در این بخش از پژوهش سعی شده است تا با بررسی تاریخچه‌ی صنعت ماشین‌سازی، وضعیت سیاست‌گذاری در این صنعت، بررسی نقش نهادهای دولتی و غیردولتی و نحوه حمایت‌ها و مشوق‌های در نظر گرفته شده برای صنعت ماشین‌سازی در سه کشور آلمان، کره جنوبی و هند به استخراج درس‌هایی برای به کارگیری در صنعت ماشین‌سازی کشور بپردازیم. تعدادی از مهم‌ترین درس‌هایی که می‌توان از بررسی تجارب این کشورها گرفت عبارتند از: «لزوم تبدیل صنعت ماشین‌سازی به یک اولویت صنعتی دارای برنامه، متولی و بودجه، ایجاد و تکمیل زنجیره‌های ارزش، حمایت از صادرات و حضور شرکت‌های داخلی در زنجیره‌های ارزش بین‌المللی، حمایت دولت از تحقیق و توسعه و انتشار فناوری‌های توسعه یافته، ارتقا استاندارد و کیفیت ماشین‌آلات تولیدی، استفاده از ظرفیت نهادهای میانجی غیردولتی و توسعه نیروی انسانی ماهر و تخصصی برای صنعت ماشین‌سازی».

بررسی  و آسیب‌شناسی وضعیت ماشین‌سازی کشور در حوزه‌های صنعتی منتخب و ارائه پیشنهاد

در این بخش وضعیت ماشین‌سازی در پنج صنعت فرش ماشینی، پلیمر و پلاستیک، دارویی، غذایی و فلزی (کشش مفتول) بررسی می‌شود. بررسی میزان سرمایه‌گذاری‌ها نشان‌دهنده افزایش میزان سرمایه‌گذاری در واحدهای صنعتی ماشین‌ساز است اما با این حال مهم‌ترین بازارهای بالقوه برای این صنایع، کشورهای همسایه ایران هستند که با داشتن بازاری به ارزش حدودی ۳۹ میلیارد دلار در اختیار کشورهای چین، آلمان، ایتالیا و ژاپن هستند.

صنعت فرش ماشینی

شکل‌گیری رقابتی غیرسازنده در وارد کردن آخرین نسل ماشین‌آلات فرش‌بافی در سال‌های اخیر در حالی است که ماشین‌آلات ساده‌تر و سازگارتر با سطح فناوری موجود در کشور که اتفاقا محصولات آن‌ها تقاضای بیشتری نیز دارد، در کشور قابل تولید هستند؛ اما به دلیل عدم تمایل تولیدکنندگان داخلی به خرید این ماشین‌آلات، بازاری نیز برای آن‌ها وجود ندارد. برای بهبود وضع موجود پیشنهاد می‌شود: اولا برای واردات ماشین‌آلات غیرضروری فرش‌بافی ارز تخصیص داده نشود و ثانیا با حمایت از تولید فرش‌های ماشینی با قابلیت صادراتی امکان استفاده از ظرفیت داخلی ساخت و به‌روزرسانی ماشین‌آلات، فراهم شود.

صنعت پلیمر و پلاستیک

تراز تجاری منفی سالیانه  ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیون دلاری (اختلاف صادرات و واردات ماشین‌آلات)، نشان‌هنده وضعیت نامساعد صنعت ماشین‌سازی در بخش پلیمر و پلاستیک در کشور است. این در حالی است که توان اولیه برای ساخت اغلب ماشین‌آلات حوزه پلیمر و پلاستیک در داخل کشور وجود دارد؛ اما تعرفه پایین ورود ماشین‌آلات حوزه پلیمر و پلاستیک منجر به واردات بی‌ضابطه ماشین‌آلات به کشور شده است. با وجود اعلام حمایت وزارت صنعت از همکاری مشترک تولیدکنندگان داخلی با شرکت‌های بزرگ این حوزه در دنیا ، هیچ برنامه مدونی برای این کار وجود نداشته است. پیشنهاد می‌شود با حمایت از توسعه فناوری و ارتقای رقابت‌پذیری ماشین‌آلات تولید داخلی و تکمیل زنجیره‌های ارزش پایین‌دستی پتروشیمی از طریق این حمایت‌ها، وضعیت کنونی بهبود پیدا کند.

صنعت دارویی

راندمان پایین و هزینه‌های تعمیرات و نگهداری بالای تجهیزات صنعت داروسازی کشور به علت فرسودگی این تجهیزات موجب افزایش هزینه تمام شده تولیدات دارویی کشور شده است. تمایل شرکت‌های داروسازی به تولید تحت لیسانس یا مشارکت با سرمایه‌گذاران خارجی موجب عدم استفاده از ماشین‌آلات تولید داخل شده است؛ زیرا شرکت‌های همکار خارجی تمایل به استفاده از ماشین‌آلات به روز دنیا دارند و از طرفی عدم بهره‌مندی ماشین‌آلات ایرانی از استانداردهای لازم باعث کاهش رغبت تولیدکنندگان دارو به ماشین‌آلات داخلی شده است. برای بهبود این شرایط پیشنهاد می‌شود: شرکت‌های سازنده خارجی طرف همکاری ملزم به استفاده از ظرفیت ساخت سازندگان داخلی در پروژه‌های کشور شوند و شرکت‌های داخلی برای کسب استانداردهای لازم حمایت شوند.

صنعت غذایی

صنایع غذایی یکی از صنایع با پتانسیل بالای کشور محسوب می‌شود. اما به علت وارداتی بودن ماشین‌آلات آن زنجیره ارزش این صنعت در کشور کامل نیست و تراز تجاری ایران در کلیه ماشین‌آلات صنایع غذایی منفی است. با این حال بازار بزرگ این صنعت و وجود شرکت‌های کوچک با توان مالی کم باعث شده تا تولیدکنندگان داخلی هم سهمی از این بازار داشته باشند. «تکمیل زنجیره ارزش صنعت غذایی از طریق تولید داخل ماشین‌آلات» به عنوان پیشنهاد می‌تواند وضعیت این صنعت را بهبود بخشد.

صنعت کشش مفتول

ماشین‌آلات این صنعت بیشتر از خارج کشور وارد می‌شوند. اما تولیدکنندگان داخلی هم در این زمینه فعالیت دارند. افزایش واردات این ماشین‌آلات باعث شده شرکت‌های داخلی در معرض ورشکستگی قرار بگیرند. در این شرایط ورود مداوم دستگاه‌های دست دوم اروپایی، بازار خرد و ارزان را نیز از شرکت‌های ماشین‌ساز داخلی گرفته‌است.

جمع‌بندی

تجارب کشورهای پیشرو در حوزه تولید ماشین‌آلات صنعتی (ماشین آلات عایق کاری و نورد ورق ) نشان می‌دهد که برای اینکه صنعت ماشین‌سازی در کشوری به یک بخش تاثیرگذار در اقتصاد آن کشور تبدیل شود باید به یک اولویت ملی تبدیل شود و با تعیین متولی آن برنامه‌ای مشخص با زمانبندی و بودجه مناسب برای آن تعیین شود. این در حالی است که در ایران تقریبا هیچ قانونی برای حمایت از توسعه صنعت ماشین‌سازی در طول چند دهه‌ی اخیر وجود نداشته است. بنابراین پیشنهاد می‌شود با «حمایت از تولیدکنندگان داخلی، جلوگیری از واردات بی‌رویه و غیر ضروری، عدم تخصیص ارز و افزایش تعرفه‌های وارداتی ماشین‌آلاتی که دارای نمونه‌های داخلی با کیفیت هستند و عقد قراردادهای بین‌المللی با شرکت‌های همکار در صنایع بررسی شده (جهت الزام به استفاده از تولیدات داخلی)»، وضعیت این صنعت در کشور بهبود یابد.